پایانی تلخ برای یک صنعت چند صدساله: قصه تار و پودهای فرش دستباف ایرانی، داستان هزارتویی دارد که قرن‌هاست راه خود را در بازارهای جهانی پیدا کرده و با نام ایران گره خورده است. هر جا که نامی از کشورمان به میان می‌آید، فرش دستباف نیز به عنوان یک یادمان هنری خودنمایی می‌کند. آمارها نیز مهر تأییدی بر این واقعیت می‌زنند؛ به عنوان نمونه، در سال ۱۳۷۳ میزان صادرات غیرنفتی کشور ۴ میلیارد و ۸۲۴ میلیون دلار بود که سهم صادرات فرش ۴۴ درصد معادل ۲ میلیارد و ۱۱۲ میلیون دلار بوده است.
اگرچه از سال ۱۳۷۴ به این سو صادرات فرش دستباف کاهش یافت، اما هرگز به کمتر از ۵۰۰ میلیون دلار نرسید. با توجه به میزان صادرات غیرنفتی ایران در آن سال‌ها که ارقامی بین ۵ تا ۷ میلیارد دلار بود، این رقم قابل توجهی محسوب می‌شد. همچنین، کیفیت فرش ایرانی همواره ما را به عنوان نخستین کشور صادرکننده این محصول معرفی کرده است.
اما زوال فرش ایرانی با ورود به دهه ۹۰ و تشدید تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران آغاز شد. ارزش صادرات فرش دستباف ایران از ۴۲۷.۳ میلیون دلار در سال ۱۳۹۱ به ۲۹۰ میلیون دلار در سال ۹۴ رسید. با خروج آمریکا از برجام و قرار گرفتن فرش ایرانی در نخستین لیست تحریمی دولت ترامپ، صادرات فرش به کمتر از ۱۰۰ میلیون دلار رسید، به گونه‌ای که در سال ۹۸ صادرات این کالا به کمتر از ۷۳ میلیون دلار کاهش یافت. تحریم‌های داخلی نیز مزید بر علت شد و در سال ۱۴۰۱ تنها ۵۰.۷ میلیون دلار فرش صادر شد، رقمی که نشان‌دهنده کاهش ۷۸ درصدی نسبت به سال ۹۷ و ۹۸ درصدی نسبت به سال ۱۳۷۳ است.
در نیمه نخست امسال تنها ۳۲ میلیون دلار فرش دستباف صادر شده که پیش‌بینی می‌شود این میزان نسبت به سال گذشته حدود ۲۰ درصد کاهش یابد.
جایگزینان ایران:
بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲، بیش از ۱۵۰ کشور به‌صورت میانگین در بازار تجارت جهانی فرش دستباف حضور داشته‌اند. در سال ۲۰۲۲، کشورهای هند با ۳۱۰ میلیون دلار و سهم حدود ۳۰.۳ درصد، چین با ۹۳.۱ میلیون دلار و سهم حدود ۹.۱ درصد و مصر با ۸۹.۸ میلیون دلار و سهم حدود ۸.۸ درصد از کل صادرات فرش، عمده‌ترین صادرکنندگان بودند. پس از این کشورها، نپال با سهم حدود ۸.۳ درصد، پاکستان با سهم حدود ۷.۷ درصد و ایران با سهم ۷.۴ درصد در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. ۷۱.۵ درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان توسط این شش کشور تأمین می‌شود.
آمارها نشان می‌دهد که ایران در سال ۲۰۱۱ حدود ۲۵.۵ درصد از عرضه فرش دستباف جهان را در اختیار داشته که این بیشترین سهم سالانه جهانی در دوره ۲۰۱۱-۲۰۲۲ بوده است. سهم ایران از صادرات فرش دستباف در این دوره کاهش یافته و از ۲۵.۵ درصد به ۷.۴ درصد رسیده است. برعکس، سهم رقبای ایران مانند هند، چین، نپال و پاکستان افزایش یافته است. هند توانسته سهم خود را از ۱۵ درصد در سال ۲۰۱۱ به ۳۰.۳ درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش دهد. افزایش سهم هند بیشتر به دلیل کاهش قابل توجه صادرات ایران بوده است.
اهمیت توجه به فرش دستباف
اگرچه صادرات کالاهای مختلف طی سال‌های گذشته کاهش یافته، اما افت صادرات فرش دستباف تفاوت دارد. این کالا نمادی از هنر اصیل ایرانی و شناسنامه کشور است و از نظر اقتصادی نیز به دلیل اینکه ۸۵ درصد فرش ایرانی صادر می‌شود، توسعه‌محور و ارزآور بوده است. همچنین، این صنعت همواره اشتغال‌زایی پایدار در مناطق روستایی و عشایری داشته است.
به دلیل گران بودن فرش دستباف و کاهش قدرت خرید مردم، خریدار داخلی این محصول زیاد نیست و فرش دستباف یک محصول صادرات‌محور شناخته می‌شود. کاهش صادرات این محصول باعث کاهش تولید و از بین رفتن ظرفیت‌های اشتغال‌زایی می‌شود و بافندگان ایرانی مجبور به تغییر شغل یا مهاجرت به شهرها یا کشورهای دیگر می‌شوند.
طبق آمارهای وزارت صمت، بخش عمده‌ای از زنجیره اشتغال ۲ میلیون نفری فرش دستباف را بافندگان تشکیل می‌دهند. کاهش اشتغال در این حوزه باعث افزایش مهاجرت به حاشیه شهرها و افزایش آسیب‌های اجتماعی، تغییر بافت و فساد می‌شود که تبعات جدی امنیتی به دنبال دارد.
ایجاد شغل در صنعت فرش
مطالعات نشان داده‌اند که ایجاد شغل در صنعت فرش نزدیک به ۶ درصد هزینه ایجاد شغل در صنعت اتومبیل را دارد. برای اشتغال‌زایی در صنعت فرش نیاز به سرمایه‌گذاری گسترده دولتی و حمایت‌های خاص نیست و به‌راحتی با تولید فرش می‌توان شغل ایجاد کرد. دولت اظهار می‌کند که تولید یک شغل حدود ۵۰۰ میلیون تومان هزینه دارد، اما در بخش خصوصی این کار به صورت رایگان انجام می‌شود.
دلایل افت صادرات فرش دستباف
- از دست رفتن حجم بالای فروش در بازارهای اروپایی و آمریکایی به دلیل تحریم‌ها
- عرضه فرش‌های بی‌کیفیت و ارزان‌قیمت کشورهای چین و هند با عنوان فرش‌های دستباف ایرانی
- حذف مرکز ملی فرش از ساختار جدید وزارت صمت
- مشکلات در نقل و انتقال پول و حضور در بازارهای بین‌المللی
- اجرای سیاست نادرست تعهد ارزی
- بی‌میلی بازرگانان داخلی برای صادرات فرش
- خام‌فروشی مواد اولیه و استفاده از مواد اولیه نامرغوب
- عدم ارزیابی بازار جهانی و کار کارشناسی
- تولید انبوه فرش ماشینی به بهانه اشتغال‌زایی
- عدم اختصاص اعتبارات لازم برای تبلیغات فرش دستباف
- بهره‌گیری از محیط غیراستاندارد برای تولید فرش و کم‌توجهی به حقوق و مزایای بافندگان
نظرات کارشناسان
عبداله بهرامی، مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی‌های تولیدکنندگان فرش دستباف، اظهار داشت که طی ۱۰۰ سال گذشته، یک تاجر فرش ایرانی هرگز در خارج از کشور سرمایه‌گذاری نکرده و همواره ارز به کشور بازگشته است. وی تأکید کرد که دولت باید از تولید حمایت و در بخش فرآوری فرش سرمایه‌گذاری کند و تسهیلات بدهد. به گفته او، حمایت از صنعت فرش ساده است، اما فرآیندهای پیچیده کنونی باعث شده که صادرات فرش به مثابه قاچاق تلقی شود. بهرامی همچنین اشاره کرد که فعال‌سازی مجدد کارگاه‌های قالی‌بافی که بسته شده‌اند، بسیار دشوار است.
