برای بافت تابلوفرش های دستباف ابزار و لوازمی نیاز است که روند بافت را تسهیل بخشد. در برخی نقاط ابزار کمتری مورد استفاده قرار میگیرد. به عنوان مثال استفاده از قلاب معمولا در بافت ترکی رایج است و در بافت فارسی یا قشقایی کمتر مورد استفاده قرا میگیرد. همچنین ابزار بافت فرش و تابلوفرش دستباف دارای نام های متعددی هستند و در هر منطقه با نام خاصی معرفی و شناخته میشوند.
اگر به دنبال شناخت ابزار بافت تابلوفرش و فرش دستباف یا آموزش بافت فرش و تابلوفرش دستباف هستید در این بخش ما به معرفی این ابزار، زمان و مکان استفاده از آن ها میپردازیم:
دار قالی، دار فرش، دستگاه بافت فرش یا تابلوفرش دستباف
دار قالی در حقیقت چهارچوب یا اسکلت اصلی بافت فرش و تابلوفرش دستباف به شمار میرود. دار ابزاری است که به منظور تسهیل روند بافت مورد استفاده قرار میگیرد. دار قالی انواع مختلفی دارد و رسالت همه ی آن ها نگه داشتن چله فرش است. دستگاه بافت فرش همچنین جنسی از چوب یا آهن میتواند داشته باشد که به شکل مستطیلی ساخته میشود. دار قالی یا دار تابلوفرش از بخش های زیر تشکیل شده است:
دو ستون عمودی در دو طرف که ستون سمت راست به تیرک راست رو و ستون سمت چپ به تیرک چپ رو شهرت دارد همچنین دو تیرک در بالا و پایین که تیرک بالایی تیرک سر دار و تیرک پایینی تیرک زیر دار نامیده میشود و این دو تیرک را تیرک های سره نیز مینامند. دو تیرک بالایی و پایینی در دستگاه دار بسیار مهم هستند. از دیگر بخش های دار قالی پیچ و ستون ها هستند که به منظور شل یا سفت کردن نخ های چله و نگهداری سره ها در بخش میانی مورد استفاده قرار میگیرند.
این روزها معمولا از دار های فلزی بیشتر استفاده میشود و دارهای چوبی عموما در مباحث آموزشی یا تزئینی مورد استفاده قرار میگیرد. از مزایای دارهای فلزی میتوان به حمل و نقل آسان به سبب وزن سبک آن ها، قابلیت جدا کردن اجزاء، قابلیت بالا بردن فرش و … را دارند. البته دارهای فلزی توانایی چرخاندن فرش و نمایش پشت فرش را ندارند. همچنین در دارهای فلزی نمیتوان فرش را پایین کشید.
اگر بخواهیم دار های فرش را در دو دسته کلی تقسیم بندی کنیم، به غیر از تقسیم بندی بر اساس جنس آن بر اساس نحوه قرارگیری نیز قابل بررسی هستند که در ادامه به آن میپردازیم:
1. دارقالی ایستاده:
دار ایستاده یا عمودی رایج ترین دستگاه مورد استفاده در بافت فرش و تابلوفرش دستباف است. البته که دار ایستاده چند مدل دارد و مشهور ترین آن دار قالی تبریزی یا دار قالی ترکی است که چله کشی آن توسط دو نفر صورت میگیرد به همین دلیل به آن دار دو طرفه یا دار دو نفره نیز میگویند. عموم تابلوفرش های دستباف به وسیله دار ایستاده بافته میشوند. دار تبریزی معمولا چله ایی محکم دارد و میتوان دو تا سه بار عملیات پایین کشی را صورت داد. همچنین پشت و روی فرش در حال بافت نیز دیده میشود.
2. دارقالی خوابیده:
دار خوابیده یا دار افقی نوع دیگری از دار قالی است که روی زمین بر پا میشود. در گذشته از این دار برای بافت فرش های قشقایی استفاده میشد.
·قلاب بافت تابلوفرش فرش دستباف
قلاب بافت ابزاری سه گانه است که گاها با نام چاقوی بافت نیز شناخته میشود. قلاب بافت فرش از سه قسمت دسته( به منظور گرفتن قلاب)، بدنه تیغه( که بین 2 تا 4 سانتیمتر اندازه دارد) و نوک قلاب که به صورت نیم دایره است. قلاب معمولا تا 12 سانت طول دارد و انتخاب آن بر اساس رج شمار فرش و تابلوفرش صورت میگیرد. از نوک قلاب با شکل خم شده و کاملا صیقلی برای نگه داشتن تار ها و رد کردن نخ های بافت از بین آن ها استفاده میشود.
قسمت چاقو شکل یا تیغه قلاب نیز برای بریدن نخ های خامه به صورت هم اندازه مورد استفاده قرار میگیرد. این روش در بافت تبریزی یا ترکی بسیار مورد استفاده بوده و به همین دلیل به آن چاقوی تبریزی یا چاقوی ترکی نیز میگویند. در بافت فارسی گره ها به وسیله دست انجام شده و از قلاب کمتر استفاده میشود و ابزار مورد استفاده در این بافت، کارتک است که عموما برای حذف اضافه خامه بعد از گره بهره برداری میشود و دو بخش دسته و تیغه آن را تشکیل میدهد.
از مزایای قلاب بافت میتوان به افزایش سرعت بافتنده هنگام بافت، آسیب کمتر به انگشتان در موقع کشیدن تار، هماهنگی و تناسب گره ها، استفاده کمتر از نخ و کاهش دور ریز نخ، بافت فرش و تابلوفرش های تراکم و رج شمار بالا و بافت گره های کوتاه در طرح های نقش برجسته اشاره کرد.
·سیخ پودگذاری یا پودزنی
سیخ پودزنی یک رشته فلزی تسمه شکل است که 50 تا 70 سانتیمتر طول دارد. نوک سیخ پودگذاری قلابی شکل و بدنه آن کاملا صاف و صیقل داده شده است. عرض سیخ پودگذاری 1 تا 5/1 سانتیمتر است و استفاده اصلی آن کشیدن پود از بین تار ها برشمرده میشود. در انتهای بدنه سیخ پودزنی حفره یا سوراخی برای کشیدن نخ پود تعبیه شده است. این ابزار نیز عموما در بین بافندگان تبریزی و بافت ترکی و متقارن محبوبیت دارد.
در بافت ترکی فشار بین چله ها زیاد است و چله بسیار محکم کشیده شده است در نتیجه بافنده به وسیله دست نمیتواند پود را برای عملیات پودگذاری عبور دهد در نتیجه سیخ پودگذاری در این هنگام به بافنده کمک خواهد کرد.
·دفه یا شانه
دفه، دفتین، شانه، کرکیت یا کرکوک ابزاری است با نام های مختلف در اقلیم های مختلف که به منظور کوبیدن پود در هر رج بافت مورد استفاده قرار میگیرد. شانه عموما فلزی است اما در لوازم بر جای مانده از گذشته نمونه های از دفه های چوبی نیز یافت شده است. شانه مجموعه از ورقه( تسمه) های نازک فلزی یک شکل و صیقلی است که به هم فشرده شده اند و در نهایت این فشردگی دسته دفه تشکیل خواهد شد که به وسیله یک پوشش از برخورد ورقه ها با دست جلوگیری به عمل میآید.
استفاده از شانه با مهارت بافنده درگیر خواهد بود زیرا در صورتی که عملیات دفتین کوبی یا کوبیدن به درستی انجام نگیرد میتواند آسیب جدی به چله ها وارد کند و در نهایت به پارگی چله منجر شود. وزن شانه ها متفاوت است و شانه تبریزی حدود نیم کیلوگرم وزن دارد و این امکان را برای بافنده فراهم میآورد که با یک دست آن را حمل و بلند کند. شانه نیز بر اساس رج شمار فرش یا تابلوفرش دستباف انتخاب خواهد شد.
شانه فارسی و ترکی با هم تفاوت های ظاهری دارند به عنوان مثال شانه ترکی دارای انحنای دسته بوده در صورتی که شانه فارسی کاملا تخت است. از طرفی نیز شانه ترکی دسته ای فلزی دارد اما شانه فارسی از دسته ای چوبی با دندانه هایی ضخیم و از جنس فلز تشکیل شده است.وزن دفه فارسی با توجه به ضخامت تیغه ها از شانه تبریزی بیشتر است و معمولا با نام کرکیت در بین بافندگان شناخته میشود.
·قیچی
قیچی ابزاری است که به وسیله آن اضافه پرز یا نخ بافت را حذف میکنند. عملیات چیدن نخ اضافی در گذشته بعد از بافت هر رج انجام میشد اما امروزه معمولا در انتهای بافت فرش یا تابلوفرش انجام میگیرد. در برخی نقاط کار قیچی زنی به صورت دستی حذف شده و از ماشین های پرداخت به صورت اتوماتیک برای آن منظور استفاده میشود. از قیچی امروز برای بریدن نخ های کوچک حین کار بهره میبرند.
قیچی نیز در انواع ترکی و فارسی متفاوت است.قیچی تبریزی یا ترکی دسته ای برآمده و زاویه دار دارد و لبه های قیچی ترکی تیز و تیغه ها کاملا صاف هستند. قیچی فارسی کاملا تخت بوده و برآمدگی فلزی میانه آن برای اندازه گیری گره ها یا کوتاه کردن آن ها مورد استفاده قرار میگیرد.
·نقشه
نقشه در واقع راهنما و خط مسیر اجرای یک طرح برای بافنده به شمار میرود. بدون نقشه اجرای صحیح یا مجدد طرح مشکل خواهد بود. نقشه ها در انواع مختلفی طراحی میشوند. برای شناخت نقشه شما میتوانید به مقاله نقشه فرش و تابلوفرش مراجعه نمایید.
·برپاکی
برپاکی از ابزارهای جانبی فرش بافی است که برای جلوکشیدن گره ها بر روی یکدیگر صورت میگیرد. شکل برپاکی یک ورقه نازک آهنی است و دسته آن به یک صفحه تیغه متصل است. برپاکی را با از بالا به پایین کشیدن محکم بر روی لبه های بافت مورد استفاده قرار میدهند.
·سنگ کارد
سنگ کارد یا سنگ قلاب ابزاری است که به منظور تیز کردن تیغه قلاب مورد استفاده قرار میگیرد. البته در صورت نبودن سنگ کارد میتوان از سمباده های معمولی یا چاقو تیز کن برقی و دستی استفاده نمود.
